Alla pagina seguente:
Passioni. Le Letizie Moderate
VI. Passioni. Le Tristezze.
Le passioni dalle quali siamo affetti identicamente nel
Corpo e nella Mente possono innanzitutto ostacolare o diminuire la potenza
immanente di agire della nostra Cupiditas,
fino a distruggerla. In tal caso costituiscono le nostre passioni di Tristezza [m1] se riferite solo alla mente, di Melanconia se riferite alla Mente e al Corpo, ed esprimono il
passaggio dell’ uomo da una maggiore ad una minore perfezione ( Etica,
III, definizione 2 Scolio).
|
|
Albrecht Durer, Melancolia,
1514, 239X 188mm.
|
III. T r i s t i t i a
est hominis transitio a maiore ad minorem perfectionem.
EXPLICATIO. Dico transitionem. Nam laetitia non est ipsa perfectio. Si enim homo cum perfectione, ad quam transit, nasceretur, eiusdem absque laetitiae affectu compos esset; quod clarius apparet ex tristitiae affectu, qui huic est contrarius. Nam quod tristitia in transitione ad minorem perfectionem consistit, non autem in ipsa minore perfectione, nemo negare potest, quandoquidem homo eatenus contristari nequit, quatenus alicuius perfectionis est particeps. Nec dicere possumus, quod tristitia in privatione maioris perfectionis consistat; nam privatio nihil est. Tristitiae autem affectus actus est, qui propterea nullus alius esse potest, quam actus transeundi ad minorem perfectionem, hoc est, actus quo hominis agendi potentia minuitur vel coercetur. Vide schol. prop. 11. huius. Ceterum definitiones h i l a r i t a t i s , t i t i l l a t i o n i s , m e l a n c h o l i a e et d o l o r i s omitto, quia ad corpus potissimum referuntur et non nisi laetitiae aut tristitiae sunt species.
Le Tristezze che affettano una parte della Mente e del
Corpo più delle altre, sono gli affetti di Dolore ( ibidem).
Le principali Tristezze umane
sono l’Odio,
la Paura, il Rimorso, l’ Umiltà, la Commiserazione, il Desiderio.
L’Odio
è la tristezza accompagnata dall’ idea di una causa esterna( Etica III,
definizione 7 degli Affetti [m2] ).
Le principali specie dell’ Odio
consistono nell’ Avversione verso una cosa che per Accidente
è causa di Tristezza (
definizione 9[m3]) , nell’ Indignazione verso qualcuno che ha fatto del
male ad altri ( definizione 20 [m4], nel Disprezzo, per cui teniamo contadi
qualcuno meno del dovuto ( definizione 22
[m5]), nella Vendetta ( definizione 37[m6]), nella Crudeltà verso chi ci ama ( definizione 38
[m7]), nell’ Ira, che è l’eccitazione a fare
del male a colui che odiamo ( definizione 36
[m8]), e nell’ Invidia, per cui chi odia si rattrista
della felicità degli altri e gode al contrario del loro male (
definizione 23 [m9]).
La Paura
è invece una Tristezza incostante,
che deriva dall’ idea di
una cosa futura o passata , del cui esito noi dubitiamo ( Definizione 13[m10]). Le specie principali
di Paura sono la Disperazione, quando noi non dubitiamo più delle Tristezze passate o future (
definizione 15 [m11]), il Timore,
per cui evitiamo un male prossimo con un male che di esso è minore (
Definizione 39[m12]), la Pusillanimità ( definizione 41 [m13]), e la Costernazione ( definizione 42 [m14]), che
è una specie di Pusillanimità, fascinata dal’ oggetto della sua Paura.
|
|
Albrecht Durer, Disperazione,
1515, 185x135mm.
|
XV. D e s p e r a t i o est tristitia orta ex idea rei futurae vel praeteritae, de qua dubitandi causa sublata est.
EXPLICATIO. Oritur itaque ex spe securitas et ex metu desperatio, quando de rei eventu dubitandi causa tollitur, quod fit, quia homo rem praeteritam vel futuram adesse imaginatur et ut praesentem contemplatur; vel quia alia imaginatur, quae existentiam earum rerum secludunt, quae ipsi dubium iniiciebant. Nam tametsi de rerum singularium eventu (per coroll. prop. 31. P. 2.) nunquam possumus esse certi; fieri tamen potest, ut de earum eventu non dubitemus. Aliud enim esse ostendimus (vide schol. prop. 49. P. 2.) de re non dubitare, aliud rei certitudinem habere; atque adeo fieri potest, ut ex imagine rei praeteritae aut futurae eodem laetitiae vel tristitiae affectu afficiamur ac ex rei praesentis imagine, ut in prop. 18 huius demonstravimus, quam cum eiusdem schol. 2. vide.
Il Rimorso
è una Tristezza che è accompagnata dall’ idea di
una cosa commessa nel passato, contro ciò che noi speravamo (
definizione 17 [bn15]). Se ci tormentiamo in quanto che crediamo di avere commesso tale cosa
per libera disposizione della Mente, il Rimorso diventa Pentimento ( definizione 27
[bn16]).
L’Umiltà è invece la Tristezza dell’ uomo che considera la
propria debolezza ( definizione 26); se l’immaginiamo biasimata
dagli altri diventa Vergogna ( definizione 31), e se per questo ci consideriamo
meno del giusto diventa invece Abiezione
( definizione 29 [bn17]).Vergogna e Abiezione,
implicando il giudizio di riprovazione altrui, sono passioni
specificamente sociali.
Il Desiderio è infine una Tristezza per
l’assenza di ciò che amiamo ( Etica, III, 36, Scolio). Può altresì
essere considerata la Cupidità di una cosa che è risvegliata dal suo
ricordo e che viene inibita, allo stesso tempo, dalle immagini delle altre cose che ne escludono l’esistenza ( definizione
32).
Accade, a seguito delle Passioni di Tristezza, che
poichè il nostro Corpo non è più atto ad essere affetto in più modi, né
a modificare in più modi i corpi esterni, la nostra Mente, che ne avverte
ogni mutazione, in quanto ne è l’idea che concepisce
l’Intelletto Divino, sia
ugualmente ostacolata a percepire moltissime cose simultaneamente, ed a
concordare, differenziare, opporre, cosicchè essa non è più in grado di
cogliere le similitudini di composizione dei modi, secondo punti di vista
più o meno generali, cioè le proprietà comuni dei corpi, le cui nozioni
costituiscono il fondamento della deduzione genetica della
conoscenza adeguata delle cose naturali Etica II, 14,29,37,39, in
particolare).
La conoscenza dell’ uomo assoggettato alla Tristezza
è la conoscenza di primo genere dell’ Opinione od
Immaginazione,
Tale conoscenza ne esprime gli affetti che sono cagionati da
oggetti singolari, o da segni significanti, per sentito dire o per
esperienza sensibile diretta, e può essere vaga, - la certezza di morire,
ad esempio -, o singolare ( confronta il Breve Trattato, II, 1, il De
Intellectus emendatione, 1,9, Etica,
II, 11, 40, Scolio 2).
Tale conoscenza è mutilata e confusa in quanto
l’uomo vi percepisce se stesso, e le cose, come “ conseguenze senza
premesse”.
L’idea che costituisce la Mente umana non è dunque
originariamente un’idea chiara e distinta, bensì un’idea
confusa, che può conoscere
il Corpo, di cui è l’idea, soltanto mediante le idee delle affezioni
che lo modificano.
Essa è soltanto in grado di associare le cose che
hanno concorso simultaneamente a determinare una sua affezione, senza
poterle concatenare in
un nesso di necessità reale ( Etica II, 19[bn18], 44 [bn19]).
E’ l’ordine e la connessione
delle idee di tali affezioni, che costituisce invece l’ordito della
nostra Memoria immaginaria ( Etica, II, 18
[bn20])
|
|
|
Albrecht
Durer, Leviathan, 1498
circa, 246X187 mm |
| All’ indice |
|
|
Alla pagina seguente: Passioni. Le Letizie Moderate |
|
[m1]III.
T r i s t i t i a
est hominis transitio a maiore ad minorem perfectionem.
EXPLICATIO.
Dico transitionem. Nam laetitia non est ipsa perfectio. Si enim homo cum perfectione, ad quam
transit, nasceretur, eiusdem absque laetitiae affectu compos esset;
quod clarius apparet ex tristitiae affectu, qui huic est contrarius.
Nam quod tristitia in transitione ad minorem perfectionem consistit,
non autem in ipsa minore perfectione, nemo negare potest,
quandoquidem homo eatenus contristari nequit, quatenus alicuius
perfectionis est particeps. Nec dicere possumus, quod tristitia in
privatione maioris perfectionis consistat; nam privatio nihil est.
Tristitiae autem affectus actus est, qui propterea nullus alius esse
potest, quam actus transeundi ad minorem perfectionem, hoc est,
actus quo hominis agendi potentia minuitur vel coercetur. Vide schol.
prop. 11. huius. Ceterum definitiones h i l a r i t a t i s ,
t i t i l l a t i o n i s ,
m e l a n c h o l i a e
et d o l o r i s omitto,
quia ad corpus potissimum referuntur et non nisi laetitiae aut
tristitiae sunt species.
[m2]VII. O d i u m
est tristitia concomitante idea causae externae.
EXPLICATIO.
Quae hic notanda sunt, ex dictis in praecedentis
definitionis explicatione facile percipiuntur. Vide praeterea schol.
prop. 13. huius.
[m3]IX. A v e r s i o
est tristitia concomitante idea alicuius rei, quae per accidens
causa est tristitiae. De his vide schol.
prop. 15. huius.
[m4]XX. I n d i g n a t i o
est odium erga aliquem, qui alteri malefecit.
EXPLICATIO.
Haec nomina ex communi usu aliud significare scio. Sed meum
institutum non est, verborum significationem, sed rerum naturam
explicare, easque iis vocabulis indicare, quorum significatio, quam
ex usu habent, a significatione, qua eadem usurpare volo, non omnino
abhorret, quod semel monuisse sufficiat. Ceterum horum affectuum causam vide in coroll.
1. prop. 27. et schol.
prop. 22. huius.
[m5]XXII.
D e s p e c t u s
est de aliquo prae odio minus iusto sentire.
EXPLICATIO. Est itaque existimatio,
amoris et despectus odii effectus sive proprietas; atque adeo potest
e x i s t i m a t i o
etiam definiri, quod sit amor, quatenus hominem ita afficit, ut de
re amata plus iusto sentiat, et contra d e s p e c t u s ,
quod sit odium, quatenus hominem ita afficit, ut de eo quem odio
habet, minus iusto sentiat. Vide de his schol.
prop. 26. huius.
[m6]XXXVII. V i n d i c t a
est cupiditas, qua ex reciproco odio concitamur ad malum inferendum
ei, qui nobis pari affectu damnum intulit. Vide coroll.
2. prop. 40. huius cum eiusdem
schol.
[m7]XXXVIII. C r u d e l i t a s
seu s a e v i t i a
est cupiditas, qua aliquis concitatur ad malum inferendum ei, quem
amamus, vel cuius nos miseret.
[m8]XXXVI.
I r a est cupiditas, qua ex odio incitamur ad
illi quem odimus malum inferendum. Vide
prop. 39. huius.
[m9]XXIII.
I n v i d i a est odium,
quatenus hominem ita afficit, ut ex alterius felicitate contristetur,
et contra ut ex alterius malo gaudeat.
EXPLICATIO.
Invidiae opponitur communiter misericordia, quae proinde invita
vocabuli significatione sic definiri potest:
[m10]XIII. M e t u s
est inconstans tristitia orta ex idea rei futurae vel praeteritae,
de cuius eventu aliquatenus dubitamus. Vide de
his schol.
2. prop. 18. huius.
EXPLICATIO. Ex his definitionibus
sequitur, non dari spem sine metu, neque metum sine spe. Qui enim
spe pendet et de rei eventu dubitat, is aliquid imaginari supponitur,
quod rei futurae existentiam secludit; atque adeo eatenus
contristari (per prop. 19. huius) et consequenter, dum spe
pendet, metuere, ut res eveniat. Qui autem contra in metu est, hoc
est, de rei quam odit eventu dubitat, aliquid etiam imaginatur, quod
eiusdem rei existentiam secludit; atque adeo (per prop.
20. huius)
laetatur, et consequenter eatenus spem habet, ne eveniat.
XIV
[m11]XV. D e s p e r a t i o
est tristitia orta ex idea rei futurae vel praeteritae, de qua
dubitandi causa sublata est.
EXPLICATIO.
Oritur itaque ex spe securitas et ex metu desperatio, quando de
rei eventu dubitandi causa tollitur, quod fit, quia homo rem
praeteritam vel futuram adesse imaginatur et ut praesentem
contemplatur; vel quia alia imaginatur, quae existentiam earum rerum
secludunt, quae ipsi dubium iniiciebant. Nam tametsi de rerum
singularium eventu (per coroll.
prop. 31. P. 2.) nunquam possumus esse certi; fieri tamen potest,
ut de earum eventu non dubitemus. Aliud enim esse ostendimus (vide schol.
prop. 49. P. 2.) de re non dubitare, aliud rei certitudinem
habere; atque adeo fieri potest, ut ex imagine rei praeteritae aut
futurae eodem laetitiae vel tristitiae affectu afficiamur ac ex rei
praesentis imagine, ut in prop.
18 huius
demonstravimus, quam cum eiusdem
schol. 2. vide
[m12]XXXIX.
T i m o r est cupiditas maius quod
metuimus malum minore vitandi. Vide schol.
prop. 39. huius.
[m13]XLI.
P u s i l l a n i m i t a s
dicitur de eo, cuius cupiditas coercetur timore periculi, quod eius
aequales subire audent.
EXPLICATIO. Est igitur
pusillanimitas nihil aliud, quam metus alicuius mali quod plerique
non solent metuere; quare ipsam ad cupiditatis affectus non refero.
Eandem tamen hic explicare volui, quia quatenus ad cupiditatem
attendimus, affectui audaciae revera opponitur.
[m14]XLII.
C o n s t e r n a t i o
dicitur de eo, cuius cupiditas malum vitandi coercetur admiratione
mali, quod timet.
EXPLICATIO. Est itaque consternatio
pusillanimitatis species. Sed quia consternatio ex duplici timore
oritur, ideo commodius definiri potest, quod sit metus, qui hominem
stupefactum aut fluctuantem ita continet, ut is malum amovere non
possit. Dico stupefactum, quatenus
eius cupiditatem malum amovendi admiratione coerceri intelligimus.
Fluctuantem autem dico, quatenus concipimus eandem cupiditatem
coerceri timore alterius mali, quod ipsum aeque cruciat; unde fit ut
quodnam ex duobus avertat, nesciat. De his
vide schol.
prop. 39. et schol.
prop. 52. huius.
Ceterum de pusillanimitate et audacia vide schol.
prop. 51. huius.
[bn15]XVII. C o n s c i e n t i a e m o r s u s est tristitia concomitante idea rei praeteritae, quae praeter spem evenit.
[bn16]XXVII. P o e n i t e n t i a
est tristitia concomitante idea alicuius facti, quod nos ex libero
mentis decreto fecisse credimus.
EXPLICATIO. Horum
affectuum causas ostendimus in schol.
prop. 51. huius et prop.
53., 54. et 55. huius eiusque
schol. De
libero autem mentis decreto vide schol.
prop. 35. P. 2. Sed hic
praeterea notandum venit, mirum non esse, quod omnes omnino actus,
qui ex consuetudine p r a v i
vocantur, sequatur tristitia, et illos, qui r e c t i
dicuntur, laetitia. Nam hoc ab educatione potissimum pendere, facile
ex supra dictis intelligimus. Parentes nimirum illos exprobrando
liberosque propter eosdem saepe obiurgando, hos contra suadendo et
laudando effecerunt, ut tristitiae commotiones illis, laetitiae vero
his iungerentur. Quod ipsa etiam experientia
comprobatur. Nam consuetudo et religio non est omnibus eadem; sed
contra, quae apud alios sacra, apud alios profana, et quae apud
alios honesta, apud
[bn17]XXIX. A b i e c t i o
est de se prae tristitia minus iusto sentire.
EXPLICATIO.
Solemus tamen saepe superbiae humilitatem opponere; sed tum
magis ad utriusque effectus, quam naturam attendimus. Solemus namque
illum s u p e r b u m
vocare, qui nimis gloriatur (vide schol.
prop. 30. huius), qui
non nisi virtutes suas et aliorum non nisi vitia narrat, qui omnibus
praeferri vult, et qui denique ea gravitate et ornatu incedit, quo
solent alii, qui longe supra ipsum sunt positi. Contra illum h u m i l e m
vocamus, qui saepius erubescit, qui sua vitia fatetur et aliorum
virtutes narrat, qui omnibus cedit, et qui denique submisso capite
ambulat et se ornare negligit. Ceterum hi affectus, nempe humilitas
et abiectio, rarissimi sunt. Nam natura humana in se
considerata contra eosdem, quantum potest nititur (vide prop.
13. et 54. huius); et ideo qui maxime
creduntur abiecti et humiles esse, maxime plerumque ambitiosi et
invidi sunt.
[bn18]PROPOSITIO
XIX. Mens humana ipsum humanum corpus non cognoscit, nec ipsum
existere scit, nisi per ideas affectionum, quibus corpus afficitur.
DEMONSTRATIO. Mens enim humana est ipsa
idea sive cognitio corporis humani (per prop. 13. huius), quae (per prop. 9. huius) in Deo quidem est, quatenus
alia rei singularis idea affectus consideratur; vel quia (per postul.
4.) corpus
humanum plurimis corporibus indiget, a quibus continuo quasi
regeneratur, et ordo et connexio idearum idem est (per prop. 7. huius) ac ordo et connexio
causarum, erit haec idea in Deo, quatenus plurimarum rerum
singularium ideis affectus consideratur. Deus itaque ideam corporis
humani habet, sive corpus humanum cognoscit, quatenus plurimis aliis
ideis affectus est, et non quatenus naturam humanae mentis
constituit, hoc est (per coroll.
prop. 11. huius) mens
humana corpus humanum non cognoscit. At ideae affectionum corporis
in Deo sunt, quatenus humanae mentis naturam constituit, sive mens
humana easdem affectiones percipit (per prop. 12. huius), et consequenter (per prop. 16. huius)
ipsum corpus humanum, idque (per prop.
17. huius) ut actu existens. Percipit
ergo eatenus tantum mens humana ipsum humanum corpus. Q. E. D.
[bn19]PROPOSITIO
XLIV. De natura rationis non est res ut contingentes, sed ut
necessarias contemplari.
DEMONSTRATIO.
De natura rationis est res vere percipere (per prop. 41. huius),
nempe (per axiom.
6. P. 1.) ut
in se sunt, hoc est (per prop.
29. P. 1.)
non ut contingentes, sed ut necessarias. Q.E.D.
COROLLARIUM I. Hinc sequitur, a sola imaginatione pendere, quod res tam respectu praeteriti, quam futuri, ut contingentes contemplemur.
SCHOLIUM. Qua autem ratione hoc fiat, paucis explicabo. Ostendimus supra (prop. 17. huius cum eius coroll.) mentem, quamvis res non existant, eas tamen semper ut sibi praesentes imaginari, nisi causae occurrant, quae earum praesentem existentiam secludant. Deinde (prop. 18. huius) ostendimus, quod, si corpus humanum semel a duobus corporibus externis simul affectum fuit, ubi mens postea eorum alterutrum imaginabitur, statim et alterius recordabitur, hoc est, ambo ut sibi praesentia contemplabitur, nisi causae occurrant, quae eorum praesentem existentiam secludant. Praeterea nemo dubitat, quin etiam tempus imaginemur, nempe ex eo, quod corpora alia aliis tardius vel celerius, vel aeque celeriter moveri imaginemur. Ponamus itaque puerum, qui heri prima vice hora matutina viderit Petrum, meridiana autem Paulum et vespertina Simeonem, atque hodie iterum matutina hora Petrum. Ex prop. 18. huius patet, quod simulac matutinam lucem videt, illico solem eandem caeli, quam die praecedenti viderit, partem percurrentem sive diem integrum, et simul cum tempore matutino Petrum, cum meridiano autem Paulum et cum vespertino Simeonem imaginabitur, hoc est, Pauli et Simeonis existentiam cum relatione ad futurum tempus imaginabitur; et contra, si hora vespertina Simeonem videat, Paulum et Petrum ad tempus praeteritum referet, eosdem scilicet simul cum tempore praeterito imaginando; atque haec eo constantius, quo saepius eos eodem hoc ordine viderit. Quod si aliquando contingat, ut alia quadam vespera loco Simeonis Iacobum videat, tum sequenti mane cum tempore vespertino iam Simeonem, iam Iacobum, non vero ambos simul imaginabitur. Nam alterutrum tantum, non autem ambos simul tempore vespertino vidisse supponitur. Fluctuabitur itaque eius imaginatio, et cum futuro tempore vespertino iam hunc, iam illum imaginabitur, hoc est, neutrum certo; sed utrumque contingenter futurum contemplabitur. Atque haec imaginationis fluctuatio eadem erit, si imaginatio rerum sit, quas eodem modo cum relatione ad tempus praeteritum vel praesens contemplamur, et consequenter res tam ad tempus praesens, quam ad praeteritum vel futurum relatas ut contingentes imaginabimur.
COROLLARIUM II. De
natura rationis est res sub quadam aeternitatis specie percipere.
DEMONSTRATIO.
De natura enim rationis est res ut necessarias et non ut
contingentes contemplari (per prop. praeced.).
Hanc autem rerum necessitatem (per prop. 41. huius)
vere, hoc est (per axiom.
6. P. 1.) ut
in se est, percipit. Sed (per prop.
16. P. 1.) haec rerum necessitas est ipsa Dei aeternae
naturae necessitas. Ergo de natura rationis est res sub hac aeternitatis specie contemplari. Adde,
quod fundamenta rationis notiones sint (per prop.
38. huius)
quae illa explicant, quae omnibus communia sunt, quaeque (per prop.
37. huius)
nullius rei singularis essentiam explicant; quaeque propterea absque
ulla temporis relatione, sed sub quadam aeternitatis specie debent
concipi. Q.E.D.
[bn20]PROPOSITIO
XVIII. Si corpus humanum a duobus, vel pluribus corporibus simul
affectum fuerit semel, ubi mens postea eorum aliquod imaginabitur,
statim et aliorum recordabitur.
DEMONSTRATIO. Mens (per coroll.
praeced.) corpus aliquod ea de causa imaginatur, quia scilicet humanum corpus a
corporis externi vestigiis eodem modo afficitur disponiturque, ac
affectum est, cum quaedam eius partes ab ipso corpore externo
fuerunt impulsae. Sed (per hypothesin) corpus tum ita fuit
dispositum, ut mens duo simul corpora imaginaretur. Ergo iam etiam
duo simul imaginabitur, atque mens ubi alterutrum imaginabitur,
statim et alterius recordabitur. Q. E. D.
SCHOLIUM. Hinc clare intelligimus, quid sit m e m o r i a .
Est enim nihil aliud, quam quaedam concatenatio idearum, naturam
rerum, quae extra corpus humanum sunt, involventium, quae in mente
fit secundum ordinem et concatenationem affectionum corporis humani.
Dico primo concatenationem esse illarum tantum idearum,
quae naturam rerum, quae extra corpus humanum sunt, involvunt; non
autem idearum, quae earundem rerum naturam explicant. Sunt enim
revera (per prop.
16. huius) ideae affectionum corporis humani, quae tam huius, quam corporum
externorum naturam involvunt. Dico secundo hanc
concatenationem fieri secundum ordinem et concatenationem
affectionum corporis humani, ut ipsam distinguerem a concatenatione
idearum, quae fit secundum ordinem intellectus, quo res per primas
suas causas mens percipit, et qui in omnibus hominibus idem est.
Atque hinc porro clare intelligimus, cur mens ex cogitatione unius
rei statim in alterius rei cogitationem incidat, quae nullam cum
priore habet similitudinem; ut, ex. gr. ex cogitatione vocis pomi
homo Romanus statim in cogitationem fructus incidet, qui nullam cum
articulato illo sono habet similitudinem, nec aliquid commune, nisi
quod eiusdem hominis corpus ab his duobus affectum saepe fuit, hoc
est, quod ipse homo saepe vocem pomum audivit, dum ipsum
fructum videret; et sic unusquisque ex una in aliam cogitationem
incidet, prout rerum imagines uniuscuiusque consuetudo in corpore
ordinavit. Nam miles ex. gr. visis in arena equi vestigiis statim ex
cogitatione equi in cogitationem equitis, et inde in cogitationem
belli, etc. incidet. At rusticus ex cogitatione equi in cogitationem
aratri, agri, etc. incidet; et sic unusquisque, prout rerum imagines
consuevit hoc vel alio modo iungere et concatenare, ex una in hanc
vel in aliam incidet cogitationem